BIOLOOG ALBERT BEINTEMA WINNAAR JAN WOLKERSPRIJS 2016

HOE DE GRUTTO ZIJN HEIL IN VERRE OORDEN ZOEKT     

 

 

Het geluid van de grutto 

 

Wie een duikvlucht neemt in het 'broedgebied' van bioloog, poolreiziger en schrijver Albert Beintema (72) treft daar een rijk geschakeerde waaier van studieobjecten aan. Merels, pinguïns, zeeolifanten, zilverreigers, nijlganzen, tureluurs, watersnippen, bergeenden op Schiermonnikoog, maar vooral weide-, water en moerasvogels in Nederland en Afrika markeren zijn onderzoeksterrein. Maar op het erepodium pronkt de ‘Koning van de Weidevogels’, de grutto. Albert Beintema, die met zijn boek “De Grutto” onlangs de Jan Wolkers Prijs won voor het beste natuurboek, schreef een toegankelijke studie over de ‘Vogel van het Jaar 2016’, een bedreigde soort, waarvan de populaties de laatste decennia sterk in getal zijn afgenomen. De grutto staat bij Vogelbescherming Nederland dan ook al een aantal jaren op de Rode Lijst van Nederlandse broedvogels. 

 

Het boek "De Grutto" van Beintema is een uitgebreid document over de vogel die algemeen beschouwd wordt als hét symbool voor de natuur en het cultureel erfgoed. Beintema trok zich het lot van de grutto aan en houdt in zijn boek een pleidooi voor een betere bescherming van de grutto. Al was het alleen maar, zoals hij het omschrijft, “omdat er niets mooiers te bedenken is dan een groepje baltsende grutto’s die luid schreeuwend door een mooie voorjaarslucht boven een bloemrijke weide achter elkaar aan jakkeren.”    

 

Zijn eerste vogelbeleving: Een nest met trillende jonge merelkopjes 
De passie voor vogels is diepgeworteld bij Albert Beintema. Liefde voor de merel vatte hij als jongetje van 5 op bij het zien van een nest met nieuwsgierige mereltjes, hoog in een boom. Vertederend klinkt het: “Een buurman liet mij een nest met merels zien. Dat vond ik indrukwekkend, die kleine trillende kopjes die zo overeind komen als je tegen de nestrand tikt. Je ziet het beestje bijna denken dat zijn ouder is aangekomen met voer; het is mooi om te zien als zo'n vogeltje overeind komt en allerlei geluiden maakt. Mijn vader had ook belangstelling voor vogels, die nam mij mee, dan gingen we roeien op de Kortenhoefse plassen. Ik zag voor het eerst futen en meerkoetjes en ik hoorde karekieten zingen. Ik zag waterlelies en gele plompen, een wereld gaat voor je open."

 

Albert Beintema studeerde biologie als hoofdvak en oceanografie als bijvak en liep volgens voormalig collega- Poolonderzoeker Han Lindeboom al bijna 20 jaar geleden "met pinguïns op de Zuidpool te zeulen." Uiteindelijk specialiseerde hij zich in weidevogels  en is hij na diepgravende studies uitgegroeid tot  "gruttoloog".  Hij promoveerde op weidevogels en werkte 30 jaar bij Kennisinstituut Alterra grotendeels aan weide-, water- en moerasvogels in Nederland en Afrika. In de loop der jaren heeft de grutto zijn hart gestolen. Zijn boek "De Grutto" en de daarmee verbonden Jan Wolkers Prijs vormen een kroon op zijn jarenlange, intensieve werk als vogel- en natuurdeskundige.    

 

Over de antarctische cultuur en vulkaanuitbarstingen op Tristan da Cunha   
Albert Beintema ontwikkelt zich in redelijk rap tempo tot een succesvol auteur, van natuur- en reisboeken. Op zijn boekenlijst prijkt een zestal indrukwekkende titels: 
In de voetsporen van Shackleton, (1995), een werk over de beroemde poolreiziger Ernest Shackleton, waarin  Beintema de dwaze gekte en de alledaagse gewoonheid van de antarctische cultuur beschrijft, na een verblijf op Shackleton's legendarische Elephant Island. In 1997 schreef hij  Het waterhoentje van Tristan da Cunha, dat handelt over vulkaanuitbarstingen en aparte mensengewoontes op de meest geïsoleerde, meest afgelegen bewoonde plek op onze aarde. Het eiland Tristan da Cunha, gelegen op zo'n 3000 km ten zuidwesten van Kaapstad, heeft 300 inwoners.  Vaak zijn dat afstammelingen van avonturiers en schipbreukelingen. Beintema:  "Je kunt er alleen met een cruiseschip komen, want Tristan da Cunha is één van de moeilijkst te bereiken eilanden op deze aardbol. Afgezien van Schiermonnikoog is dit, grappig genoeg, het eiland waar ik het vaakst ben geweest." 

 

Terug naar het Naardermeer: Alles was anders

Het Naardermeer © Jan de Jong 

In 2005 schreef Beintema Het begon met het Naardermeer. 100 jaar natuurmonument. Hierin staat de geschiedenis van het Naardermeer beschreven en de grote, soms bizarre veranderingen die zich in de loop der jaren hebben voorgedaan. "Alles was anders", schrijft Beintema. Vroeger ontbrak de herrie van auto's, treinen, vliegtuigen en er waren geen joggers. "Ook de natuur was anders". De grote zilverreiger, grote groepen wilde ganzen, de nijlganzen zijn qua aantallen broedparen sterk gegroeid. (Bron: www.vogeldagboek.nl).

 

Albert Beintema, vogelfanaat, insulafiel 
In Mijn Vogels (2007) beschrijft Beintema de vogelsoorten die hij in meer dan 50 jaar bestudeerde als wetenschappelijk onderzoeker. Zes jaar later, in 2013, schreef hij het boek "Eilanden", waarin hij zo'n 90 bijzondere eilanden de revue laat passeren, van de tropen tot in de poolgebieden, van de meest afgelegen exotische eilanden tot aan het kneuterige Klein Bollenbult, een eilandje in de Drentse Aa. Albert Beintema noemt zich "insulafiel" (eilandenliefhebber) en maakt prachtige schilderingen over idyllise plekken als Albatross Island ten zuidoosten van Australië,  Amsterdamøya (Amsterdameiland) op de rand van de Noordelijke IJszee in het noordwesten van Spitsbergen en eilanden als Urk, Vuurland, Walcheren en Zuid-Georgië. Ten slotte is Beintema - met de fotografen Oene Moedt  en Danny Ellinger - mede-samensteller van de Ecologische Atlas van de Nederlandse Weidevogels (in 1995, samengesteld met medewerking van SOVON).   

 

Vogelbescherming Nederland stapt naar de rechter: "De maat is vol." 

Grutto bij zonsondergang. © Martin Hierck. 

Nergens in Europa broeden zoveel grutto’s als in Nederland ,maar het gaat niet goed met hem. Ondanks het feit dat talloze organisaties voor hem opkomen, zoals Vogelbescherming Nederland, het Friese Kening fan 'e Greide en de internationale Grutto Conferentie (in 2013 in Duitsland en in 2017 in Afrika), is zijn lot zorgwekkend. Ook het vele, nuttige werk van beheerders van reservaten en enthousiaste vrijwilligers en de zogeheten 'grutto-nazorgers', heeft niet kunnen voorkomen dat het leefgebeid van de grutto in Nederland ernstig is aangetast. Het boerenland in Nederland is de laatste decennia drastisch veranderd, zodanig dat de grutto er nauwelijks nog kan leven. Volgens cijfers van Vogelbescherming Nederland telde Nederland in 2016 nog slechts 32.000 gruttoparen ten opzichte van 100.000 in 1980. In de ogen van Vogelbescherming Nederland, een organisatie met circa 150.000 leden - komt de Nederlandse overheid zijn verplichtingen niet na. Dit leidde begin november tot een drastische stap om de grutto voor verder afglijden te behoeden. Vogelbescherming Nederland diende een aanklacht in bij de Europese Commissie in Brussel en heeft inmiddels een rechtszaak aangespannen tegen de Nederlandse overheid, een zogeheten inbreukprodure. Volgens Fred Wouters, directeur van Vogelbescherming Nederland is de maat nu vol. De natuurbeschermingsorganisatie dringt al jaren bij de Nederlandse overheid tevergeefs aan op betere beschermingsmaatregelen voor het in stand houden van de weidevogels in het algemeen, en de grutto in het bijzonder. Het lijkt spreken tegen dovemansoren. Regeringenlang wordt de hulpkreet van Vogelbescherming Nederland genegeerd. Het plan dat staatssecretaris Van Dam recent presenteerde, wordt door Wouters volstrekt afgewezen en gekwalificeerd als "Een plan van Niks". Het bevat noch concrete voorstellen voor maatregelen, noch financiële toezeggingen. Sterker, ondanks jaren touwtrekken (zeuren)  stelt Van Dam "Er komt geen geld." Dit is onacceptabel voor Vogelbescherming Nederland 


 

Marieke Dijksman (VBN): "We hebben jaren moeten zeuren, maar er gebeurt niets."
Persvoorlichter Marieke Dijksman van Vogelbescherming Nederland: "We hebben jaren moeten zeuren om betere inrichtingsmaatregelen voor de broedgebieden van de grutto in Nederland, waar 85 % van de Europese gruttopopulatie broedt. Maar er gebeurt niets. Wij willen dat de Europese Commissie controleert in hoeverre Nederland in gebreke is gebleven. Het gaat om de Wet Vogel- en habitatrichtlijn en de Wet Natuurbescherming, waarin gesteld wordt  dat Nederland internationale verantwoordelijkheid draagt voor de grutto. Nederland krijgt subsidies van de Europese Commissie om weide- en trekvogels beter te beschermen, maar doet er niets aan. Verschillende regeringen zijn met inhoudsloze plannen gekomen. Dat is al tientallen jaren het geval. Wij hebben dit van tevoren laten uitzoeken door Mr. dr. A. Trouwborst van de Universiteit Tilburg, die een juridische analyse heeft opgesteld m.b.t tot internationale verplichtingen van Nederland t.a..v weidevogels. Trouwborst komt tot de conclusie dat Nederland de wetgeving schendt en dat we een grote kans hebben in Brussel om gelijk te krijgen. Zo'n procedure duurt echter wel 4 tot 6 jaar. Dan we moeten nog even geduld hebben. In feite is het voor ons een pressiemiddel om te zorgen dat de Nederlandse overheid aan haar verplichtingen gaat voldoen. Het is een uiterste stap, we hebben dat in het vertleden weleens vaker gedaan, maar het is niet iets wat je heel snel doet."  

 

Trouwborst: "Structurele schending van de internationale regels door de Nederlandse overheid."  
Mr. Trouwborst van de Universiteit Tilburg constateert dat Nederland een bijzondere verantwoordelijkheid heeft ten aanzien van weidevogels als de grutto, kievit en scholekster, met name omdat het - nog steeds - een belangrijk aandeel herbergt van de Europese broedpopulaties van deze soorten. De Nederlandse aantallen van veel soorten weidevogels laten, ook in zijn optiek, al geruime tijd een zorgwekkende achteruitgang zien. De belangrijkste oorzaak van de achteruitgang van de weidevogels in Nederland is het gebrek aan broedsucces in de graslanden die als broedgebied fungeren. Graslanden zijn vanuit weidevogelperspectief zowel in omvang als in kwaliteit sterk achteruitgegaan door de intensivering van de landbouw, die grotendeels op maximale productie is gericht. Om het tij te keren zijn vérgaande effectieve maatregelen nodig om de broedgebieden van weidevogels te beschermen. Onderzoek van de Universiteit Tilburg wijst uit dat Nederland ten aanzien van weidevogels inbreuk heeft gemaakt, en nog steeds maakt, op verschillende internationale en Europese verplichtingen. In vrijwel alle gevallen zijn de geconstateerde schendingen niet incidenteel, maar structureel van aard. Een zorgwekkende situatie.

 

Beintema: "Boeren worden beloond voor het boer-zijn. De subsidie die ze krijgen, bevat echter geen groene component." 

Het lijkt erop dat de Nederlandse overheid "door de grutto's de lucht niet meer ziet." Foto: Albert Beintema. 

Albert Beintema vndt het een prima zaak dat Volgelbescherming Nederland deze drastische stap heeft gezet om de bedreigde grutto beter te beschermen. Hij wijst erop dat het in zijn ogen gebrekkige subsidiesysteem één van de oorzaken van de problemen is. Beintema: "Ik heb nooit kunnen begrijpen waarom dat subsidiesysteem van meet af aan geen groene componenet heeft gehad. De melkveehouder, afhankelijk van waar hij woont en hoe hij werkt, kan een basissubsidie--inkomen uit de EU krijgen, oplopend tot 30.000 euro per jaar, dat is alleen maar een basissubsidie om hem te belonen voor het feit dat hij boer is, maar er zit geen groene component in, dus geen zorg voor milieu en dieren. Als ik Brussel was geweest had ik tegen zo'n boer gezegd: Je krijgt van mij 30.000 euro basissubsidie, op voorwaarde dat je 10 procent van je land inricht voor natuur. En op de rest mag je net zoveel koeien houden als je wilt. In plaats daarvan heeft men het hele productiesysteem vrijgegeven, wat  tot overproductie heeft geleid. Als je gaat overproduceren, zakt de melkprijs in. Dat zijn cruciale fouten. Er ontstonden enorme boterbergen, melkplassen, wijnmeren, olijvenbergen, onverkoopbare pakhuizen vol graan.  Het hele systeem in Europa is uit de hand gelopen. Daardoor moesten boeren melk verkopen onder de kostprijs. Het is eigenlijk heel gek dat niemand dit heeft zien aankomen.  Want als je logisch nadenkt, kun je niet anders concluderen dan dat een dergelijk subsidiesysteem tot een zodanig uit de hand lopende situatie zouden leiden." 

 

x

x

x

xx

xxx

xx

 

xx

xx

x

xx

x

xx

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De romantische boerderij heeft plaatsgemaakt voor een gemechaniseerd  boerenbedrijf 
Verschuivende perspectieven. De grutto is in het nauw gekomen door alle veranderingen de laatste tientallen jaren op de boerderij en in het traditionele boerenlandschap. Het ouderwetse, boerenleven heeft plaatsgemaakt voor een killer en strakker geleid modern boerenbedrijf. Vroeger waren boerderijen kleine gemengde bedrijven, waarin boeren aan landbouw en veeteelt deden en vaak wel 15 koeien hadden, een paar varkens en kippen. Een groot aantal oude werktuigen, waarmee boeren vroeger met de hand werk verrichten, is vervangen door machines. Zo behoort het melken, dat met de hand werd gedaan, waarna de melk in de karakteristieke melkbussen werd verzameld, tot de verleden tijd. Die zilvergeklerude melkbussen zien we allang niet meer op de dijken langs de boerderijen in het Hollandse polderlandschap staan. Ook de avontuurljk ogende, sterk geurende hooibergen en hooizolders zijn vrijwel uit het romantische boerenbeeld verdwenen, omdat hooi niet meer als wintervoer aan de koeien wordt gegeven. En de bekende grupstallen met mestgoot, waarin de koeien de hele winter naast elkaar stonden vastgebonden, zijn ook bijna verdwenen, net als de silhouetten van trekpaarden, die op het boerenpland ploegden. De paarden werden ingehaald door tractoren op gas, of andere milieuvervuilende machines. Klassieke boerenlandschappen veranderden in veel gevallen in gruttoloze landschappen, of. zoals  Beintema in zijn boek schrijft: "kille biljartlakens met een soort surrealisatische schoonheid" en "groene woestijnen zonder vlinders en bloemen."   

 

Close-up gruttokuiken in de Warkummerwaard, een prachtig natuurgebied dat speciaal wordt beheerd voor weidevogels. Gruttokuikens vangen de eerste weken van hun leven grote aantallen snelvliegende insecten als muggen, zweefvliegen en sluipwespen.  Foto Wim Wijering (Natuur- en vogelwerkgroep De Grutto, Fleringen). 

 

 

Portret van de Grutto (Limosa, limosa) –  Modderige slijkliefhebber 

Gruttoman foeragerend naar wormen, insecten en larven van insecten, zoals emelten, in de moerassige bodem van de Ezumakeeg in Nationaal Park Lauwersmeer. © Wim Wijering (Natuur- en vogelweidegroep “De Grutto”, Fleringen).

De grutto, in 2016 door het Nederlandse publiek uitgekozen tot Nationale Vogel van Nederland, is een grote, rechtopstaande steltloper, met een lange rechte, fijne snavel, een relatief kleine kop en lange poten. Met zijn lange poten kan hij gemakkelijjk door ondiep water of modder rondstappen. De natuur heeft de grutto ook toebedeeld met een lange hals en een lange staart. In de Ecologische Atlas van de Nederlandse Weidevogels lezen we: “Grutto’s zijn uitgesproken gezelschapsdieren die het grootste deel van het jaar in groepen doorbrengen. Eind februari verschijnen de eerste grutto’s in ons land. Hun favoriete verblijfplaatsen zijn onder water staande graslanden die lijken op de moerassen en rijstvelden, waar ze een groot deel van de winter hebben doorgebracht. Buiten de rustplaatsen brengen de grutto's de eerste dagen gezamenlijk fouragerend door in goed bemeste weilanden."  

 

De grutto - een kieskeurige eter  
De grutto is een liefhebber van de 'keuken' van het Nederlandse platteland, maar kan opvallenderwijs ook genieten van de Portugese keuken of zaden in Afrika. Gruttokuikens eten insecten, waar die nog aanwezig zijn, in natuurreservaten of op gruttovriendelijk boerenland. Oudere grutto's pikken in de broedtijd graag regenwormen uit de Hollandse grond . In de zomer in Nederland eten ze ook veel emelten, larven van langpootmuggen, o.a. van de dansmug, die in de grond leven. In het water eten ze watermuggenlarven van kleinere muggensoorten. Verder worden ook slakken verorberd. . Het meest interessante is dat ze in overwintersgebieden overschakelen op een vegaterisch dieet. Albert Beintema, die in Portugal zwermen grutto's fotografeerde, vertelt: "In Portugal, waar ze vaak een tussenstop maken,en in Senegal en Guinee-Bissau, eten ze rijstkorrels van de rijstvelden. Meestal overwintert de grutto in Guinee-Bissau. Dat eist nogal wat fysiologische aanpassingen om zo'n switch te maken, van  vleesdieet in de zomer naar graandieet in de winter, dat leidt ook tot veranderingen in het spijsverteringssysteem twee keer per jaar. Dat is best bijzonder."

 

"De grutto is een langeafstandsvlieger. De rosse grutto is recordhouder met 15.000 kilometer." 
Er zijn 4 soorten grutto's: de rode grutto, de rosse grutto, de marmergrutto en de Hollandse grutto. De IJslandse grutto, een ondersoort van de Hollandse variant,  is in de broedtijd, net als de Nederlandse grutto - en ook de andere soorten - een broedvogel van het zoete milieu. Alleen op trek en in de winter is hij (net als de rode grutto, de rosse grutto en de marmergrutto) een wadvogel (zout water), terwijl de Holandse grutto in zoete rijstvelden zitten. De populaire Hollandse grutto draagt een witgrijs winterkleed en krijgt later in de broedperiode een bontgekleurd voorjaarskleed. Mannetjes dragen een roestbruin zomerkleed aan de kop, hals en borst. De meeste grutto’s broeden in bloemrijk grasland, veenweidegebieden, natuurreservaten, moerassen en zogenaamde plas-drasgebieden. Deze gebieden zijn tussen de 5 en 10 cm hoog. Daar staat de grutto vaak in het water te overnachten, omdat hij daar bij droogte altijd verzekerd is van voedsel. De grutto is een lange afstandsvlieger en maakt vaak non-stop vluchten over enorme trajecten. Albert Beintema: "De rosse grutto is recordhouder. Er is een rosse grutto die van Alaska naar Nieuw-Zeeland is gevlogen, ruim 15.000 kilometer, in één enkele vlucht. De rode grutto maakt ook zijn kilometers. We kennen een geval van een rode grutto die in Alaska broedt en op Vuurland overwintert, het zuidelijkste puntje van Zuid-Amerika. Dat is ook een ultralange vlucht van iets minder dan 15.000 kilometer. Van  hem is geen tussenstop in de Tropen bekend. De grutto's zijn door de Rijksuniversiteit Groningen met zendertjes gevolgd, waardoor deze gevens bij de onderzoekers bekend zijn geworden."

 

 

Baltsdans en paarvorming - Hoe versiert een gruttomannetje zijn wijfje? 
Grutto’s gebruiken optische signalen bij het baltsen en de paarvorming. De stand van de rugveren, vleugels en staart zijn in de lichaamstaal van grutto's cruciaal. Vliegende grutto's communiceren door variaties in hun vleugelslag. Indrukwekkend is het voorspel: de baltsdans, waarin de grutto als een zwaan dansend om zijn wijfje heenvliegt. Albert Beintema: "De grutto geeft optische signalen af. Als het mannetje neerstrijkt, houdt hij zijn vleugels omhoog en flitst hij met de witte onderkant van zijn lijf door de lucht en geeft een signaal naar het vrouwtje van 'Hoi ik ben hier. Wat denk je ervan, zullen we eens een potje paren? Tegelijkertijd geeft hij een signaal af naar de buurman, zo van: blijf jij maar op je eigen plek! En het meest opvallende gedrag dat vrouwtjes dan vertonen is dat ze net doen alsof ze niks zien en het mannetje wordt volstrekt genegeerd.  Het lijkt wel op menselijk gedrag." 

 

De grutto als acrobaat: schitterende kantel- en tuimelvluchten
In de Ecologische Atlas van de Nederlandse Weidevogels zijn een aantal wonderschone beschrijvingen opgetekend door Oene Moedt over de baltsdans en paarvorming van de grutto. Moedt ontpopt zich als , een romantisch, gedetailleerd verteller, die zijn waarnemingen met een sausje humor lardeert. Hij noteert: "Een groot deel van de balts vindt plaats in de lucht. Het meest opvallend, zowel om te zien als om te horen, zijn de kantel- en tuimelvluchten. Een baltsvlucht is opgebouwd uit 5 onderdelen: opstijgen, tuimelen, kantelen,. duiken en landen. Eén  van de mooiste staaltjes van de baltsende grutto vindt plaats als hij zijn omhooggehouden vleugels met hun helderwitte onderzijde en zijn gespreide staart secondenlang in de richting van het wijfje keert. Deze vleugelsignaalhouding kan hij wel acht seconden volhouden. Zijn vleugels vouwt hij daarna op en zijn gespreide staart richt hij omlaag, zodat die als een zwart-witte halve cirkel  onder de iets geheven vleugelpunten opvallend zichtbaar wordt: de imponeerhouding met gespreide staart. Met horizontaal gehouden snavel en opgezette rugveren, loopt hij daarna statig op het vrouwtje af, dat verschillend op zijn toenaderingspoging kan reageren. In het begin van het broedseizoen zal ze hem negeren. Later kan het tot gezamenlijk schijnnestelen of copulaties leiden. Ook kantel- of wiekelvuchten kunnen aan deze imponeerhoudingen vooraf gaan."

 

Als het gruttomannetje zijn vrouwtje via een imponerende baltsdans heeft verleid, kan de copulatie plaatsvinden. Hier zien we de zogenaamde 'cloacakus', waarbij het mannetje zij cloaca tegen die van het vrouwtje aandrukt. © Astrid Kant, www.astridkantweidevogels.nl.   

One Moedt vervolgt" Het mannetje vliegt met rukkende, asymmetrische vleugelslagen uit een grote kring en werpt zich scholksgewijs van de ene zijde op de andere. Soms ontstaat in fel zonlicht  daardoor een opvallende afwisseling van lichte onder- en donkere bovendelen. Dit speelt zich tot op 100 meter hoogte af en wordt na een paar minuten besloten met een duizelingwekkende duik in de richting van het territorium en het eventueel aanwezige vrouwtje. Vervolgens probeert de grutto met een korte trilvucht een vrouwtje uit een voortjagende groep te isoleren en naar zijn teritorium te lokken." Dit is hét spannende moment. Oene Moedt: "Als het vrouwtje op zijn invitatie ingaat  en met het mannetje meevliegt, spreken we van een paarvlucht. Copulaties worden vaak door zo'n trilvlucht vlak boven de grond ingeleid."

 

Het Gruttomannetje moet er wel wat voor doen:  "Nestkuiltjes draaien en strootjes gooien."
Als een vrouwtje in zijn broedterritorium verschijnt, begint een mannetje op diverse plaatsen  nestkuilen te draaien. Hij trapt en schraapt dan met zijn poten een kuiltje uit. Het draaien van een kuiltje gebeurt heel opvallend met de lichte buik en onderstaart schuin omhooggericht. Het mannetje hoopt dan dat het vrouwtje een kijke zal komen nemen. Het draaien van een nestkuil gaat gewoonlijk over in het gooien met strootjes. Een grutto plukt dan grassprieten uit de omgeving  van de kuil en gooit die met een overdreven beweging “over de schouder” weg. Later verwerkt hij de gedroogde sprieten in de bekleding van het nest. Als het vrouwtje in de nestkuil plaatsneemt, kan de paarvorming plaatsvinden. Na enige acrobatiek vindt dan één of meer malen cloaclaal contact plaats." 

 

Agressie bij gruttomannetjes: kilometerslange achtervolgingsvluchten 

Grimmig gevecht tussen twee gruttomannetjes om de beste broedplaats. Foto: Johan Drop (Natuur- en vogelwerkgroep De Grutto, Fleringen). 

 

Ook de grutto kent agressie- en beschermgedrag en kan zich tot een ware vechtersbaas ontwikkelen. Oene Moedt schrijft: "Naast diverse geluiden zijn optische signalen in de lichaamstaal van de grutto's erg belangrijk. Zoals de stand van de rugveren, vleugels en staart. Vliegende vogels communiceren bovendien door variaties in hun vleugelslag. De meeste agressie komt van solitaire mannetjes. Ze bezitten een paringsterritorium, waaruit ze andere mannetjes verjagen. Het leidt tot wilde, kilometerslange achtervolgingsvluchten die kunnen uitmonden in chaotische groepsgevechten. Middelpunt van zijn schijnbaar ordeloos conflict kan ook een gepaard vrouwtje zijn, wier mannetje te hulp is geschoten bij het verdrijven van al te opdringerige concurrenten."
 

Een bijzonder wapen bij grotere conflicten: het gruttomannetje gaat snaveltrekken
"Twee tegenstanders staan vaak dreigend, met opgezette rugveren, en gespreide, omlaaggerichte staart, tegenover elkaar. Als er grotere belangen op het spel staan, kunnen de grutto's gaan snaveltrekken, wat kan doorslaan in een regelrechte vechtpartij, waarbij de gruto’s elkaar trachten te bespringen om van bovenaf hun rivaal met snavel, vleugels en poten te bewerken. Het opzetten van de rugveren zou volgens de Deens gruttogedragsonderzoeker H. Lind wijzen op een conflict tussen aanvallende intenties en vluchtneigingen. Lind beschrijft ook het spreiden van de opvallend wit-zwarte staart als een afzonderlijk onderdeel  uit het dreiggedrag."

 

Geavanceerde zendertechnologie 

 

Een door een medewerker van de Rijksuniversiteit Groningen gezenderd gruttokuiken van 3 weken in Friesland. © Astrid Kant, www.astridkantweidevogels.nl.

De Vakgroep Conservation Ecology van de Rijksuniversiteit Groningen verricht al jaren onderzoek, in samenwerking met Kening fan 'e Greide, naar de Holandse grutto, zijn trekroute en zijn verblijfplaatsen en zijn gedrag in overwinteringsgebieden. Ook bestudeert men vanuit Groningen af en toe IJslandse grutto's. Het volgen van de grutto's  wordt gedaan met gebruikmaking van de zeer geavanceerde technologie van satellietzenders, waarmee de grutto gevolgd kan worden (telemetrie). Jos Hooijmeijer van de Vakgroep Conservation Ecology werkt al jaren samen met professor Theunis Piersma aan grutto-onderzoek. Hij vertelt: “In 2009 hebben we één seizoen met geïmplanteerde zenders gewerkt die operatief in de buikholte van de grutto werden ingebracht. Echter dat doen we allang niet meer. Er is geen sprake meer van geïmplanteerde zenders bij grutto’s, omdat de vogels daardoor onvruchtbaar werden. Door het inplanteren van de zendertjes kon de grutto geen eieren meer leggen en de ingebouwde zendertjes kwamen ook de overlevingskansen van de grutto niet ten goede. We hangen het zendertje nu om de vogel als een soort rugzakje op zijn onderrug. De zogenaamde 'rugzakzendertjes' worden aan de vogel bevestigd met een soort tuigje. Er zijn verschillende manieren voor. Er zijn tuigjes die om de nek en om de vleugels gaan en er zijn tuigjes die over de poten gaan, waarbij het dan een soort van heuptasje is. Dat zijn de twee technieken die gebruikt worden. We zijn het meest tevreden over de techniek waarbij je ze het zendertje op de heupen laat dragen." Inmiddels is de techniek zover dat er tegenwoordig betere, kleinere zendertjes zijn die meer gegevens leveren en door een klein zonnepaneeltje in plaats van een batterij langer meegaan. Het gewicht van dat zendertje is inmiddels teruggebracht tot circa 2 gram.

 

Ook voor Jos Hooijmeijer blijft de grutto een fascinerend dier. "Ik ben al vanaf 2004 met grutto’s bezig. De grutto is een icoon voor Nederland, een icoon voor de langeafstandstrek en een icoon voor flexibiliteit en de manier waarop ze die trekroute afleggen. Hij ziet er bovendien ook nog eens mooi en elegant uit. Het is wetenschappelijk gezien een interessante vogelsoort, en voor Nederland is het natuurlijk een belangrijke soort, omdat dat de soort is waar Nederland eigenijk de grootste verantwoordelijkheid voor heeft. Ook cultureel gezien is de grutto erg belangrijk, zeker in een weidevogelprovincie als Friesland."  

Beeld van een Grutto Lisboa. De kleurringen om zijn poten geven aan dat het een met zender uitgeruste grutto is ('gezenderd'). Het geelkleurige zendertje met antenne zit op de rug,  waardoor de vogel door onderzoekers nauwlettend gevolgd kan worden. Gelet op zijn opstaande vleugels is er sprake van territoriaal gedrag, omdat hij een nest in de buurt heeft. © L.C.J. Acquoy. 

 

Gruttoboer van het jaar, 2016: Murk Nijdam, Wommels (Friesland)
Zijn er nog karakteristieke boeren, die zich inspannen voor het lot van de grutto, en de moed hebben om 'biodivers' te boeren? Het antwoord komt uit Wommels, Friesland, waar Murk Nijdam dit jaar door Vogelbescherming Nederland tot 'Gruttoboer van het jaar' werd gekroond, een titel waarmee hij de bronzen grutto won. Boer Nijdam heeft 27 hectare van zijn land ingericht als gruttovriendelijk gebied. Daarop bevinden zich twee fraaie plas-drasjes en mooie vogelkijkhutten. Het gruttoland van Murk is inmiddels een toeristische attractie geworden. Hij vertelt enthousiast: "Bij mij thuis wordt  365 dagen per jaar over vogels gesproken. Ik krijg iedere dag telefoon en e-mails over vogels.  Ik krijg meer dan 1000 bezoekers  per jaar die de weidevogels op mijn boerderij willen bekijken. Onderhand zijn we een trekpleister geworden voor vogeltoeristen. Ik heb twee vogelkijkhutten en ik houd zo'n 30 excursies per jaar over de weidevogels. We gaan altijd met een boot naar de vogelkijkhutten."

 

"Als je op je trekker over het land rijdt, kun je goed van de grutto genieten." 
Nijdam heeft van alle Nederlandse boeren de grootste dichtheid aan grutto's op zijn land. Sinds zo'n 5 jaar is hij koploper. Nijdam: "Het is een eervolle titel die ik van Vogelbescherming Nederland heb gekregen. De grutto is zeker een lievelingsvogel van me, hij wordt ten slotte de 'Koning van het Weiland' genoemd. Vooral 's zomers heeft hij een prachtig gekleurd verenkleed. Zijn gedrag is in wezen behoorlijk menselijk. Het is geen schuwe vogel, hij is behoorlijk tam. Hij kan zomaar onverstoorbaar op 10 meter naast je in de wei lopen. Dat zul je met andere weidevogels direct niet beleven. En als je op je trekker rijdt, kun je goed van de grutto genieten. Wij hebben dit jaar op mijn land 105 gruttonesten gevonden. In 2015 waren dat er 112, dus het is iets minder geworden. Om de grutto goed op je land te laten broeden, moet je laat maaien. Ik maai niet vóór 15 juni tegenwoordig, en dat heeft resultaat, want dan blijft de grutto niet weg. De grutto is erg geïnteresseerd in langzaam groeiend gras. De klimaatveranderingen vormen de ernstigste bedreiging voor de grutto, met name de opwarming van de aarde; door de warme grond vliegen de insecten weg en heeft het gruttokuiken te weinig te eten. Ieder mens, ieder beest moet voldoende voedsel hebben om te kunnen overleven en te kunnen groeien."

 

Schitterend panoramisch beeld van de grutto in zijn koninklijke vlucht. De mannetjesgrutto geeft hier een alarmsignaal af om zijn jongen attent te maken voor naderend gevaar. Op de onderkant van zijn vleugels is de groene weerschijn van het gras te zien. © Adri de Groot, www.vogeldagboek.nl. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Voor nadere informatie kunt u terecht op de volgende sites: 
Vogelbeschering Nederland -  www.vogelbescherming.nl 
Uitgeverij Atlascontact - www.atlascontact.nl
Kening fan 'e Greide - www.kingofthemeadows.eu of www.keningfangreide.nl

 

Klik op de volgende link van Kening fan 'e Greide om de grutto's live te volgen:

http://volg.keningfanegreide.nl/veel-gestelde-vragen-2/