“De zee is de moeder van het leven.”
Zeewier en zuurstof. Het loopt als een rode draad door het oeuvre van beeldend kunstenaar Margot Berkman (52). Zij is een zeemens pur sang, met, zoals ze het zelf formuleert, “zeelongen”. Ze voelt het als noodzaak dicht bij de zee te wonen. Vrijwel dagelijks bevindt ze zich op, in of bij het water en maakt, vaak vergezeld van haar hond, lange windwandelingen op het strand. In Zandvoort, waar ze woont en werkt, of op de Waddeneilanden, waar ze ook vaak verblijft. Berkman houdt van de lucht, de adem van de zee, en de afwisseling, het soms bruisende en onstuimige, en dan weer vlakke, kalme karakter van het zeewater. “Ik houd van de zee. Ik functioneer het beste in haar directe nabijheid. De zee is elke dag anders en dat geeft mij inspiratie, rust en troost. De zee is de moeder van het leven.”
CREATIEVE KUNSTENAAR DUIKT HAAR INSPIRATIE UIT ZEE OP
Indrukwekkend schouwspel onder de zeespiegel: "Zeewier als uitwaaierende rokken."
Margot Berkman is regelmatig op het strand of in zee op zoek naar zeewier. Ze duikt het op uit het water, want sinds kort beschikt ze over het benodigde brevet, gehaald in Bonaire, om op 30 meter diepte te duiken. Ze vertelt: “Duiken is noodzakelijk om meer over zeewier te weten te komen. Ik wil het observeren onder de zeespiegel, het groeiproces volgen en fotograferen en filmen. Ik hoef daardoor niet meer te wachten tot het aanspoelt op het strand. In het voorjaar ga ik naar het Giant Kelp Forest in Zuid-Afrika bij Kaapstad, één van de grote zeewierwouden ter wereld. Een kelpwoud is een wereldwijd voorkomend ecosysteem onder de zeespiegel. Er zijn een aantal zeewierwouden ter wereld, meestal op plekken waar twee oceanen bij elkaar komen, daar waar grote temperatuursverschillen zijn in de stroming. Margot: "Ik wil heel graag naar de wortels van het zeewier op de zeebodem. Als ik vanaf de zeebodem omhoog kijk, zie ik het zeewier als uitwaaierende rokken, het zijn grote vertakkingen met wuivende bladeren. Dat is heel indrukwekkend, je moet je voorstellen dat je dan zeewier ziet dat op 30 meter diepte begint en omhoog klimt tot aan de zeespiegel."
Margot Berkman: "54 % van de zuurstof die de mens nodig heeft komt uit zeewier en algen."
Margot Berkman werkt op een unieke plek, een atelier in het voormalige bagagedepot van het monumentale kopstation Zandvoort aan Zee, dat dateert uit 1880. De reizigers die hier aankomen, kunnen door de hoge ramen in de stationshal haar atelier inkijken. Berkman is zeer content met het fraaie Amsterdamse School-gebouw, waar ze sinds 2010 in werkt. "Het is een prachtig en sfeervol gebouw. Het atelier is zo'n 5 meter hoog, met geglazuurde bakstenen, glas-in-lood-ramen en bogen gemaakt van metselwerk." In haar atelier heeft Berkman een speciale wand met zeevondsten geïnstalleerd (foto boven), die wordt opgesierd door talloze verschillende, kleurrijke soorten zeewier. De kunstenaar is gebiologeerd door zeewier. Door haar onderzoek en dialogen met zeewierdeskundigen, is zij inmiddels in het fenomeen zeewier gespecialiseerd. Ze is geen milieupriesteres, maar maakt zich zorgen om de aarde. Ze wil de mensen bewust maken van de belangrijke, bij velen niet bekende, noodzakelijke functie van zeewier: "54% van de zuurstof die de mens in deze wereld nodig heeft, wordt geproduceerd door zeewier, " zegt ze. "De meeste mensen weten wel dat we goed voor onze regenwouden moeten zorgen en hebben gehoord over plastic soep, maar ook zeewier wordt bedreigd, onder andere door vervuiling en de opwarming van de aarde. Er moet dus meer aandacht voor komen. Sommige zeeplanten zijn onder andere door de kernramp bij Fukushima al uitgestorven.”
Poëtisch, ademend, verbonden met de natuur
Het werk van de Zandvoortse kunstenaar is veelzidig. Ze maakte licht- en glasobjecten, aquarellen, textiele werken, met name vloer- en wandkleden, die ze soft scuptures noemt en hangende mobielen, o.a. gemaakt van algendraden, geïnspireerd door de flora en fauna van de zee. Ze maakt ook bronzen objecten voor de openbare ruimte, in parken, pleinen, tunnels en musea en objecten voor privé-collectioneurs. Zo maakte zij in 2005 samen met Eline Janssens, met wie zij destijds een duo vormde, een sculptuur aan de wand van een tunnel vlakbij Centraal Station in Amsterdam, onder de titel "De Moor, de Dame en haar Hondje." Het is een beeltenis gesneden uit een staalplaat, 40 meter lang en 4 meter hoog. Het kunstwerk is geïnspireerd op 17e eeuws Amsterdams tafelzilver en exotische schatten.
De kunstwerken van Berkman zijn als diamanten in het universum: poëtisch, uitnodigend, ademend en verbonden met de natuur. Dat geldt voor zowel haar bronzen of staalplaten beelden in de open ruimte, als haar soft sculptures. Met het harde materiaal – brons, plaatstaal – creëert Berkman een warme uitstraling, als een uitnodiging aan de aanschouwer om tot aanraking te komen. Zowel letterlijk als figuurlijk treedt de kunstliefhebber via het materiaal en door kennismaking met de achterliggende filosofie met haar werk in contact. Haar soft sculptures van zeewier en algen roepen vragen op en leren de mensen veel over de zee en de functies en verschijningsvormen van zeewier. “Mensen leren via mijn werk meer over de natuur. Alleen dat is niet mijn eerste doel, maar toch denk ik dat mensen door mijn werk anders leren kijken. Op Facebook plaats ik regelmatig een zogenaamde Catch of the Day, van al het zeewier dat ik op een bepaalde dag gevonden heb op het strand. Er is een grote groep geïnteresseerden die dat volgt.”
“’Ik ben eigenlijk wel een beetje Bèta, ja”.
Margot Berkman, geboren Rotterdamse, heeft na het gymnasium de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht doorlopen, waar ze 5 jaar beeldhouwkunst studeerde. Al op het gymnasium borrelde haar liefde voor vakken als scheikunde, natuurkunde en biologie op. ”Ik ben eigenlijk wel een beetje Bèta, ja.” Met haar sterk ontwikkelde gevoel voor materie en techniek en haar latere onderwateronderzoeken naar zeewier, zeepokken en bioluminiscente mosselkreeftjes (“Mating Ostracods”), die twee dagen na volle maan licht geven tijdens het paren, had ze wel natuurkundige kunnen worden. Met een beeldje van de Nobelprijs in haar vitrine. Maar leven en werken aan de branding van de zee, de golven in de rug, geven haar voldoende voldoening. Met de zee heeft Berkman haar eigen onderzoeksterrein in de achtertuin, waar ze eindeloos uit kan putten. “Ik denk dat ik met mijn beelden meer mensen bereik. Ik wil met mijn werk graag bijdragen aan een betere wereld. Ik creëer mijn werk vanuit mijn inspiratie door het werken aan zee en aan de horizon. Ook de horizon is ook een groot goed.”
“Ik kan niet zonder kennis”
 |
| Margot Berkman met het kunstwerk Zeelong op het Noordzeestrand. Het autonome werk vestigt de aandacht op zeewier en algen als noodzakelijke bron voor onze zuurstof.’ |
Hoewel ze aan de HKU jarenlang beeldhouwkunst studeerde, ziet ze terugblikkend, dat ze op de hogeschool meer geleerd heeft van haar docent filosofie, Hans Koopman. “Ik heb wel verschillende technieken geleerd, maar ik heb vooral geleerd ná te denken, onder invloed van Koopman. Hij was echt fantastisch. Mijn intellect werd gevoed door zijn vragende opstelling. Ik merk dat ik daar nog steeds veel aan heb. In de afgelopen 10 jaar heb ik ook veel contact gezocht met filosofen. Binnenkort ga ik met een bioloog praten over zeewier en ik heb ook contacten met de industrie, met zeewierexperts en zeewierzaadbedrijven. Dat is een noodzakelijke benaderingswijze. Ik kan niet zonder kennis. Ik denk ook dat veel kunstwerken gemaakt worden op de schouders van een lange traditie.”
'Dwaallichten van Orden' in Apeldoorn - De Ignis Fatuus van Margot Berkman
In opdracht van de gemeente Apeldoorn maakte Berkman in 2016 een serie van 7 handgemaakte bronzen beeden, 3½ meter hoog, onder de titel 'Dwaallichten van Orden'. De beelden werden geplaatst op markante plekken in de Apeldoornse wijk Orden, waardoor de openbare ruimte meer identiteit kreeg. Voor dit project hanteerde Berkman het fenomeen Ignis Fatuus als inspiratiebron, een dwaallicht dat zich voordoet in de natuur. Margot Berkman: “Het idee van een dwaallicht zie je vaak terugkomen in de beeldende kunst en de literatuur. In de beeldende kunst wordt de Ignis Fatuus als beeld voor transformatie gebruikt, o.a. door Louise Bourgeois en Vincent van Gogh. In de literatuur wordt het gebruikt door Willem Elsschot en Goethe. Eigenlijk gaan al die verhalen over de veranderingen die plaatsvinden op je levensweg. Als je een dwaallicht op je af ziet komen of wanneer je als dwaallicht functioneert, dan onderga je een transformatie. Goethe heeft een prachtig sprookje geschreven over ''De groene slang en de wonderschone lelie''. Daarin gaat het over het dwaallicht dat je naar het paradijs leidt, een wereld vol edelstenen en geluk."
Nietzsche: "Confrontatie met een dwaallicht is onvermijdelijk voor zelfrealisatie van de mens." 
Bij het project ‘Dwaallichten van Orden’ heb ik me laten inspireren door de Veluwse sage ‘Het Ruitergat’ van Gustaaf van de Wall Perné, een schilder-schrijver die leefde aan het eind van de 19e eeuw. Hierin wordt een Franse ruiter in de bossen rond Apeldoorn misleid door een dwalend licht. Mijn idee over dwaallichten is iets wat je in de verte in een boom ziet zweven, of denkt te zien zweven. Ik heb het idee gehad, om die vorm die je ziet of niet ziet, voor één moment vast te leggen in brons. Op die manier heb ik de vloeibare vorm van het dwaallicht even gevangen in brons. Mijn beelden zijn gestolde herinneringen aan het goede licht. Ze wijzen je de weg. Al die voorbeelden in de beeldende kunst hebben mij vrijgemaakt mijn eigen vormen te scheppen. Volgens Nietzsche is een confrontatie met een dwaallicht onvermijdelijk in het streven van de mens naar zelfrealisatie."
'Dwaal verder, dwaal licht' - Orpheus laat de natuur meebewegen op de klanken van zijn harp
Naar aanleiding van het beeldenproject organiseerde Berkman begin 2016 samen met de filosofe en curator Katja Rodenburg de tentoonstelling ‘Dwaal verder, dwaal licht’ in Theater Orpheus in Apeldoorn. ‘Dwaal verder, Dwaal licht’ verbindt het ontstaansproces van deze beelden met Orpheus, de hoeder van de kunsten. Volgens de verhalen zingt Orpheus zo mooi en liefdevol dat de hele natuur, de dieren, de bomen en zelfs het water en de zee meebewegen op de klanken van zijn harp. Maar wanneer hij probeert met deze magische kracht zijn geliefde terug mee te nemen uit de onderwereld gaat het mis. Hij zwerft zonder haar verder de wereld over. Orpheus' naam verwijst in het oud-Grieks naar duisternis, naar het zich ‘alleen voelen’ en ‘in de steek gelaten’ zijn. Letterlijk: ‘niet in het licht zijn’. Berkman: "In het verhaal van de tentoonstelling komen de Dwaallichten van Orden de halfgod te hulp. Zij belichten de bijzondere kracht van Orpheus die elke nieuwe generatie dichters en kunstenaars weer opnieuw tot het maken van kunst aanzet."
Expositie 'Zeelong', in de Vishal Haarlem - 'Wat geeft je lucht en wat beneemt je de adem?'
 |
| Sfeerbeeld van de expositie "Zeelong". in de Vishal in Haarlem, 2016. Indrukwekkende hangende mobielen sieren de centrale hal van het museum. |
Intrigerend was ook de expositie Zeelong in de Vishal in Haarlem, eind 2016. Berkman stelde het geheel samen met werken van haarzelf en een aantal andere kunstenaars als Gesamtkunstwerk. Leidraad voor de tentoonstelling was de vraag ‘Wat geeft je lucht en wat beneemt je de adem?’ Ze verklaart: “Dat gaat over de dingen die je werkelijk raken. Daarvoor heb ik associatief kunstwerken gezocht, die in de tentoonstelling zijn opgenomen. Soms fascinerende, ruimtescheppende werken, dan weer benauwende installaties. De succesvolle expositie is door mij artistiek samengesteld met Kees van Twist, voormalig directeur van het Groninger Museum en Annelien Kers, artistiek directeur van de Vishal."
Zacht wuivende mobielen op de expositie in de Vishal in Haarlem
Berkman vertelt: ”Als kunstenaar ben je niet vaak in de gelegenheid om in een museale setting je eigen wereld te creëren. Dat bleek hier wel mogelijk. Opnieuw was hier het centrale thema zeewier, dat een essentieel deel van de zuurstofproductie van de mens verzorgt en daarme de zeelong van de wereld is. De expositie bestaat uit speciaal hiervoor gemaakte, hangende mobielen, die vrij ademen in de ruimte. Ik heb zelf mobielen gemaakt van 2,5 meter breed, 1,5 meter lang en 3 meter hoog, beeldende objecten die aan één punt hangen en door de luchtstroom en de aanraking van de mens tot beweging worden gebracht. Net als het zeewier in zee bewogen de mobielen zacht wuivend in de Vishal in het midden van de ruimte. De oorsprong van de tentoonstelling ligt in de verbinding tussen de Vishal en haar sponsor, het Spaarne Gasthuis. In 2017 ga ik voor het Spaarne Gasthuis een vervolgproject op Zeelong maken, ook weer met hangende mobielen. Verder ga ik een voorstel voor een lichtkunstwerk indienen bij het Amsterdam Light Festival 2017, samen met de bekende filmregisseur Mirjam Kruishoop. En ik ga ook voorbereidingen treffen voor een kunstwerk dat ik wil indienen voor de Biënnale van 2019 in Venetië."
 |
| Margot Berkman inspecteert in haar atelier de huid van de beeden 'Dwaallichten van Orden' voordat deze in brons gegoten worden. Hier zijn ze nog in het beginstadium,van zwarte was en papier-mâché. |