DRENTS MUSEUM HAALT PEREDVIZHNIKI NAAR ASSEN

 

Kopfoto: de Wolga-slepers, topstuk van Ilya Repin. 

 

Russisch realisme rond Repin 1870 - 1900  

 

 

Lied van de Wolga-slepers, een bekend traditioneel Russisch lied, uitgevoerd door het Nationaal Symfonie Orkest van de Republiek Tatarstan. Het lied, dat symbool staat voor slavernij en onderdrukking, werd vaak gezongen door Russische scheepstrekkers (burlaks) tijdens hun onmenselijk zware taak.       

 

 

Indringend realisme van reizende kunstenaars uit de Russische Gouden Eeuw

Ivan Kramskoy, zelfportret, 1867, de ideologische leider van de Peredvizhniki-beweging.   

In de tweede helft van de negentiende eeuw ontstond overal in Europa een conflict tussen de strenge, conservatieve kunstacademies enerzijds en jonge kunstenaars die meer vrijheid wilden anderzijds. In Rusland werd het voortouw genomen door de Peredvizhniki ('De Trekkers'). De Peredvizhniki was een groep kunstenaars die de Russiche kunstwereld aan het eind van de 19e eeuw op zijn kop zette. In een roerige tijd met grote contrasten tussen arm en rijk, kozen zij ervoor om het leven van de gewone mens te verheffen tot kunst. De schilders, wars van academische kunst wilden, onder de officiële naam ‘Maatschappij voor reizende Kunstexposities’ tentoonstellingen maken op plekken die zij zelf verkozen en wilden vrij zijn in hun onderwerpkeuze.  De groep stond onder leiding van Ivan Kramskoy, schilder, tekenaar, graficus en kunstkriticus. Kramskoy, befaamd om zijn meesterwerk 'Christus in de woestijn' (1872), werd beïnvloed door de ideeën van de Russische revolutionaire democraten en benadrukte de publieke plicht van de kunstenaar, de principes van het Realisme en het morele belang en het nationale karakter van kunst. Zijn doel was de almachtige positie van de academie te vernietigen. Kramskoy: "In 1863 was ik al zo gegroeid dat ik oprechte vrijheid wenste en bereid was om alle middelen aan te wenden, opdat anderen ook vrij konden zijn." 

 

Het exclusieve inkijkje in het sociaal-realisme van de Rusische schilderkunst (1870-1900), dat het Drents Museum in Assen de toeschouwer met de expositie Peredvizhniki gunt, is meer dan een kennismaking met de representanten van een groep rebellerende kunstenaars. Niet alleen stelden zij het strenge, dogmatische regime op de Kunstacademie van Sint-Petersburg aan de kaak, tevens brachten zij de zware leefomstandigheden van de gewone mens in het Rusland van de 19e eeuw onder de aandacht. Met hun opzienbarende schilderingen, ook wel de “Kunst van alle Russen genoemd' benadrukten zij met name het sociaal onrecht, de honger en de inhumane arbeid die de mensen uit de lagere sociale klassen moesten verrichten. Treffend voorbeeld hiervan is hét topstuk uit de collectie, De Wolgaslepers van Ilya Repin, een imponerend meesterwerk, waarmee hij zichzelf op de internationale kaart zet. 

 

Curator Annemiek Rens: "De kunst van de Peredvizhniki werd jarenlang
geassocieerd met de kunst van het sociaal-realisme."

De 'Kusceremonie', (1895), van Konstantin Makovsky, is het grootste schilderij van de expostie in Assen (330 x 500 cm). Dit veelfigurige doek behoort tot de zogenaamde 'Bojarencyclus', waarin Makovsky het Rusland van de 17e eeuw doet herleven. Het doek is zo groot dat het alleen opgerold  in een  vrachtwagen paste om vanuit Sint-Petersberg naar Assen vervoerd te kunnen worden.   

Met de expositie Peredvizhniki - Russisch Realisme rond Repin, 1870 - 1900', die van 25 september 2016  tot 2 april 2017 loopt, kreeg het Drents Museum in Assen een buitenkansje om de belangrijkste schilders uit deze stroming gezamenlijk te tonen aan een breed publiek – verwacht wordt dat het bezoekersaantal de 100.000 overstijgt. Al in 2001/2002 organiseerde het Groninger Museum de expositie “Ilya Repin, het Geheim van Rusland”. Zo'n 15 jaar later toont het Drents Museum in Assen een breed spectrum van de roemruchte Peredvihniki-schilders, die een nieuwe thematiek introduceerden. Curator Annemiek Rens (31) sinds 2013 verbonden aan het Drents Museum, is dan ook zeer content met de bijzondere verzameling van 73 topstukken van 36 Peredvizhniki-schilders, die nog nooit zo compleet in Nederland is getoond. Rens is verheugd dat het museum met deze imposante overzichtstentoonstelling de belangrijkste vertegenwordigers van de Peredvizniki kan tonen:  Ilya Repin, Ivan Kramskoy, Vladimir Makovsky, Ivan Shiskin, Vasily Surikov, Valentin Serov en Isaak Levitan. 

 

In tegenstelling tot hun beroemde kunstbroeders uit de Russische Gouden eeuw, componisten en schrijvers als Dostojewski, Toergenjev, Tolstoj, Tschaikovski, braken de schilders uit deze periode internationaal pas veel later door. Annemiek Rens verklaart de late opbloei van de realistische schilderkunst: “De schilderkunst van de Perezvizniki in Rusland is later in de tijd van de Sovet-Unie geadopteerd als propagandakunst en heeft daarom eigenlijk jarenlang een soort bijsmaak gehouden. Daardoor heeft zij in de kunstgeschiedenis nooit zo’n grote rol gekregen en is in het westen pas in de laatste decennia voor het eerst onderzocht. Op die manier is er een herwaardering voor deze stroming teweeg gebracht.” De sociaal-kritische schilderijen van de Peredvizhniki waren controversieel en werden een wapen in het debat over sociale hervormingen. Hun portretten van het gewone volk, de elite, vrienden en familie gaven met een krachtige expressie de naakte realiteit weer. Ook de natuur, landschappen, volksverhalen en verhalen uit de Russische geschiedenis werden treffend op doek vastgelegd. 

 

Breed spectrum aan genres: Portretten, landschappen en historiestukken

Ontroostbaar verdriet, 1880-1890. Het schilderij is een portret van Kramskoy's vrouw, met wie hij samen een kind verloren heeft. Het beeld van de moeder die haar zoon verloren heeft, in tragiek gevangen, is één van de beroemdste werken van Kramskoy. 

Annemiek Rens: "We hebben de tentoonstelling thematisch ingedeeld op onderwerp. Vijf thema’s die het hele spectrum laten zien van wat de Peredvizhniki deden en wat in die tijd voor hen zeer belangrijke onderwerpen waren: armoede en onrust, verhalen van het volk, een nieuw landschap, op zoek naar de ziel en een eigen geschiedenis. Binnen de collectie  zijn alle genres vertegenwoordigd, zowel landschappen, als portretten en historiestukken."

 

Een genre waar de Peredvhniki in uitblonken was de portretkunst. Tot en met 1860 bestond de Russische dit genre uit statische portretten van aristocraten. Schrijvers of andere culturele figuren werden zelden geportretteerd en de gewone mens al helemaal niet. Boeren en arbeiders werden slechts geschilderd als een 'type', nooit als individu. De Peredvhniki bliezen de portretkunst nieuw leven in. Onder allerlei Russen vonden zij modellen, zowel de culturele en de intellectuele elite, als familie, vrienden en het gewone volk. Hun benadering van het genre was eerlijk en niet geïdealiseerd. Op het doek "Ontroostbaar verdriet' (foto rechts) van Ivan Kramskoy zien we het beeld van de treurende moeder die rouwt om het verlies van haar zoon. Uit dit imponerende werk van Kramskoy, dat niet in een sociale context is geplaatst, zoals veel van zijn werken, stijgt een zekere spanning op door de tragiek van het menselijk lijden.

 

Annemiek Rens illustreert de thematische indeling van de expositie. "Bij ’armoede en onrust’ gaan we in op politieke thema’s, bijvoorbeeld wat de oorlog doet met de gewone mens en alle weeskinderen die op straat moeten leven. Bij ‘verhalen van het volk’ belichten we de alledaagse dingen die de gewone Russische mensen meemaken, mensen die door deze kunstenaars voor het eerst geschilderd werden, zonder maatschappij-kritische achtergrond. In de categorie ‘een nieuw landschap’ zien we dat Rusland voor het eerst als land zelf geschilderd. Verder zien we portretten bij het thema  ‘op zoek naar de ziel‘. Daar waren de Peredvizhniki ontzettend sterk in. Zij richtten zich in hun portretten voor het eerst op het doorgronden van de psyche van de geportretteerde persoon. Bij het laatste thema, ‘een eigen geschiedenis,’ gaat het over het nationalisme, het slavisme, dat rond 1870 in Rusland heel belangrijk was. Daar wordt teruggekeken naar alles wat - vóór de periode dat Peter de Grote aan de macht kwam - nog echt puur Russisch was." 

"Peter de Grote bracht allerlei westerse invloeden met zich mee en tot aan het midden van de 19e eeuw was men erg op het westen gericht, maar vanaf 1870 ontstond er een trend om te gaan onderzoeken wat nu echt Rusisch is. Dat zie  je ook terug in de schilderkunst, aan de volksverhalen en scènes uit de 17e eeuw die men schildert.” 

 

Kunst rond 1900 in internationaal perspectief 
Het Drents Museum in Assen profileert zich steeds meer op internationaal niveau met als speerpunten  ‘Figuratieve kunst’ en ‘Samenwerking met internationale partners’, zoals het gerenommeerde Staats Russisch Museum, waarmee deze expositie tot stand is gekomen. Eerder werden al in samenwerking met het prominente Russiche museum de succesvolle exposities “De Sovjet mythe” en “Kazemir Malevich” in Assen gehouden. Annemiek Rens: "Het Drents museum prijst zich gelukkig met een partner van hog kaliber. De samenwerking verloopt prima. We hebben inmiddels een vertrouwensband met het museum opgebouwd." De expositie Peredvizhniki - Russisch Realisme rond Repin 1870-1900 is de tweede tentoonstelling in de serie ‘Kunst rond 1900 in internationaal perspectief’  in het Drents Museum. Eerder liet de tentoonstelling The Glasgow Boys (2015-2016) al zien hoe een jonge generatie Schotse kunstenaars zich afzette tegen de gevestigde normen en een geheel eigen kunst ontwikkelde. Ditmaal was het de beurt aan de kunstenaars uit Rusland die deels vanuit dezelfde motieven werkten.

 

Topstukken: prachtige portretten, imposante formaten 

Vasily Surikov (1848-1916), Bestorming van een sneeuwstadje, 1891, olieverf op doek, collectie Staats Russisch Museum, St. Petersburg
 

In  Peredvizhniki  zijn naast een zestal werken van Repin, ook werken te zien van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Peredvizhniki-beweging: Isaak Levitan, Vladimir Makovsky, Ivan Kramskoy, Ivan Shiskin , Valentin Serov en Vasili  Surikov. Opvallend zijn de vaak imposante formaten van de schilderijen. Annemiek Rens: ”We zijn erin geslaagd een prachtige compilatie te maken, een breed overzicht van de  Peredvizhniki-schilders. Makovsky maakte sociaal-kritische werken, hij was iemand die durfde te schilderen. Hij zocht de grenzen op en wilde zaken aan de orde stellen. Kramskoy is belangrijk, omdat hij bij de eerste groep mensen hoorde die de Russiche kunst wilde veranderen. Hij was één van de oprichters van de Peredvizhniki. Levitan en Shiskin waren echte landschapsschilders. Shishkin is één van de bekendste Russische landschapschilders, hij wist met name het bos met fotografische precisie prachtig vast te leggen. Levitan is ook een beroemde landschapsschilder, maar hij is van een jongere generatie.  Hij was veel meer bezig met het experiment van kleuren, hij schildert ook wat losser. Hij houdt zich meer bezig met de kleine dingen uit de Russische natuur, bijvoorbeeld wegsmeltende sneeuw in de lente, Dat heeft hij op een meer moderne manier vast weten te leggen.  Valentin Serov was een leerling van Repin, hij is ook van een jongere generatie. Hij is een zeer getalenteerde portretschilder. Hij experimenteerde ook met vorm en kleur. Surikov is een schilder die uit Siberië kwam, hij schilderde volksscènes uit kleine dorpjes daar.”’

 

Ilya Repin - De schilder van de Russische ziel 

Ilya Repin (1844-1930), Zelfportret, 1878, olieverf op doek, 60,5 x 49,6 cm, collectie Staats Russisch Museum, St. Petersburg. 

 

​Ruslands meest geliefde schilder, Ilya Repin, ook wel tot de schilder van de Russische ziel gedoopt, ziet voor het eerst het levenslicht in 1844 in Tsjoegoejev, in het huidige Oekraïne. Zijn vader was lijfeigene, boer en mocht later een vrij beroep kiezen: hij werd paardenhandelaar. In 1857 wordt Repin opgeleid in de iconenwerkplaats van Ivan Boenakov in zijn geboorteplaats. In de jaren daarna weet hij zich op te werken tot een gerenommeerd iconenschilder. Vanaf 1864 studeert hij aan de Keizerlijke Kunstacademie van Sint-Petersburg. Dan wordt hij in 1878 lid van de ‘Peredvizhniki’, waarvan hij de belangrijkste vertegenwoordiger zou worden. Repin wordt ook wel aangeduid als de ‘Spil van de Culturele Russische Wereld’, vanwege de  grote bewondering die hij oogstte bij prominente schrijvers als Dostojevski, Tolstoj, Toergenjev en anderen., en de contacten die hij onderhield met culturele figuren van aanzien.  

 

De Wolgaslepers  - De ‘Nachwacht van Rusland’
Met zijn meesterwerk De Wolgaslepers , ook wel de ‘Nachtwacht van Rusland’ genoemd, schaart  Repin zich bij de top van de internationale kunstgeschiedenis. Repin, die Rembrandt als zijn leermeester zag, voltooit het maatschapijkritische schilderij, dat zowel qua formaat (131,5 x 280 cm) als toonzetting mponeert. Repin schildert een sfeer van indringend realisme. Hij maakt het werk waarvoor hij twee jaarlang met een groep scheepstrekkers optrekt, tijdens zijn studiejaren aan de academie in Sint-Petersburg (1870-1873), Kenmerkend in het werk is dat elk gezicht zijn eigen karakter heeft. In 1871 ontvangt hij voor de eerste versie van De Wolgaslepers, ook wel Boottrekkers van de Wolga genoemd,de eerste prijs van de Maatschappij ter bevordering van de kunst. In 1873 exposeert hij de definitieve versie op de Academie en op de wereldtentoonstelling in Wenen en ontvangt een bronzen medaille voor zijn meesterschap. Repin wordt hiermee op slag beroemd; het schilderij trekt een enorme belangstellling. Zelfs Fjodor Dostojevski, die geen liefhebber was van het kritisch realisme, schreef lovende kritieken in de kranten.  

 

De pijn van de Russiche arbeidersklasse: met zware stappen door de groeven van het leven
Op het doek hangen de slepers in de touwen en banden om een schip voort te trekken over de rivier de Wolga. De armoede, ellende en het lijden zijn samengebald in dit groepje ploeteraars. Ze vormen de afglans van de arbeidende klasse van het Russische volk in de negentiende eeuw. (Reformatorisch Dagblad). Repin toont zich zeer onder de indruk van de zware arbeid die de Wolgaslepers moesten volbrengen. Zo vergelijkt hij Kanin, de door hem bijzonder geliefde leider van de slepers en de centrale figuur van zijn compositie, met Lev Tolstoj, die zich net als een Wolga-sleper met zware stappen voortsleept door de groeven van het leven. Repin wilde in zijn werk de geestelijke en fysieke kracht van de Wolgaslepers benadrukken, meer dan een gevoel van medelijden opwekken.  Toch zou de schrijver Fjodor Dostojevski later over het schilderij schrijven: "Ik zag Wolgaslepers, echte Wolgaslepers en niets anders. Je kunt niet anders dan denken dat je schuldikg bent, diep schuldig jegens deze mensen." De Wolgaslepers zouden hun arbeid nog decennialang blijven verrichten, tot in de twintigste eeuw, toen de stoomscheepvaart allang haar intrede had gedaan.  Repin beeldt de groep bootslepers af tegen de achtergrond van een weids Wolgalandschap, tijdens een warme zomerdag.

 
Curator Annemiek Rens: “Het waren inderdaad zware beproevingen. Als je dat schilderij ziet, dan zie je dat ze daar in de brandende zon lopen, op het strand. Dat moesten ze de hele dag doen; dat zal ongetwijfeld behoorlijk zwaar zijn geweest. Dat zie je ook aan ze. Ze zien er gehavend uit. Repin heeft dat fantastisch mooi weergegeven. De Wolgaslepers is het topstuk van de expositie. Het is niet voor niets een iconisch werk.  De verbeelding van de trekkers of slepers van trekschuiten is zeer indrukwekkend. Het fenomeen van scheepstrekken was overigens niet specifiek voor Rusland, het kwam ook in Nederland, ook in Drenthe al voor in de afgelopen eeuwen, voordat de stoomschepen waren uitgevonden.“ 

 

 

De kracht van de persoonlijke portretten
De portretten nemen bij Repin een bijzondere plaats in. Hij maakte portretten van kunstenaars, wetenschappers en schrijvers. Hij schilderde geen tronies, maar karakters. Repin was zeer geïnteresseerd in de persoonlijkheid van de mens die hij portretteerde, zowel kinderen als volwassenen. Hoe hechter de persoonlijke relatie met de figuur die hij afbeeldde, hoe hoger de kwaliteit van het portret. Over de natuurgetrouwe schilderingen van Repin, verklaarde Ivan Kramskoy “Repin heeft het bijzondere talent een Russische kerel precies zo weer te geven als hij is. Alleen bij Repin is een man net zo krachtig en stevig als hij in het echt is.” Repin heeft een groot aantal portretten geschilderd. 

 

Tolstoj op blote voeten - Vriendschap met de icoon van de wereldliteratuur   
Naast portretschilder, was  Repin in zijn jongen jaren iconenschilder. Ook maakte hij historieschilderingen en commentaren op sociale gebeurtenissen. In zijn sociaal-kritsche werk  ‘Religieuze Processie in Kursk Gubernia’ (1883) heeft hij een oprukkende, onstuitbare volksmassa uitgebeeld. Zij pleitten voor de afschaffing van het lijfeigenschap en emancipatie van de massa. Behalve van de Wolgaslepers  was hij, met een aantal schilders, eveneens sterk onder de indruk van de kunsthistorische schatten in de kloosters rondom Moskou. In 1869 won hij de gouden medaille voor zijn schilderij “Job en zijn vrienden.”’ Enkele van zijn belangrijkste werken zijn: “Rustpauze”, Portret portret van zijn eerste vrouw, Vera (1882), “Herfstboeket” – Portret van zijn dochter (1892), Jood in gebed (1875),  “Aartsdiaken” (1877), “Tsarina Sofia” (1879) ,  Portret van Vladmir Stasov (1883). Tevens maakte hij briljante portretten van Mendeleev, Rubinstein, Moesorgsky en Toergenjev, Gorkij en Tolstoj. Hij raakte bevriend met Tolstoj en verbleef regelmatig op zijn landgoed.  Van Lev Tolstoj maakte hij maar liefst 70 portretten en schilderingen. Hij had een grote bewondering voor de schrijver/denker, getuige zijn levensgrote portret uit 1901 (“Op blote voeten”, foto links). Het portret werd een protest tegen de ex-communicatie van Tolstoj door de Russisch-Orthodoxe kerk. 

 

Penati - het door Repin zelf ontworpen en gebouwde huis
Rond 1900 kocht Repin in het Finse dorp Kuokkala, een voorstadje van Sint-Petersburg gelegen aan de Nevabaai, een landgoed. Op dit landgoed ontwierp en bouwde hij zelf zijn eigen huis en atelier, dat Penati genoemd wordt, naar het Latijnse woord penates, dat beschermgoden betekent. Het huis was speciaal voorzien van glazen daken, zodat hij op alle momenten van de dag over voldoende daglicht kon beschikken. Penati lag in Finland, dat tot het keizerrijk Rusland behoorde maar een 'status aparte' genoot en waar dus veel liberalere wetten golden. Het landhuis Penati (foto onder) werd een toevluchtsoord voor critici van het tsaristische regime.Later is de plaats Kuokkala omgedoopt tot Repino, naar zijn beroemdstre inwoner Ilya Repin. Het landgoed van Repin staat op de UNESCO Werelderfgoedlijst en vervult sinds 1940 de functie van museum.

 

Penati, het zelfontworpen en zelfgebouwde landhuis van Ilya Repin in het naar hem genoemde stadje Repino. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Voor meer informatie kunt u terecht op de volgende website van het Drents Musem in Assen: https://drentsmuseum.nl 
 

De catalogus 'Peredvizhniki, Russisch Realisme rond Repin, 1870-1900', kan besteld worden bij Uitgeverij WBOOKS in Zwolle (info@wbooks.com).